– Əli bəy, müsahibənin sonunda yabalaşmamaq üçün əvvəldən deyim ki, ad çəkməli olacaqsınız…
– Onsuz da, həmişə ad çəkməyə çalışıram. Adsız tənqidlərdən özümün də xoşum gəlmir. Əgər bir ictimai adamı ictimai yerdə ictimai hərəkətlərinə görə tənqid edirəmsə, niyə ad çəkməyim?
– Hər şeydən əvvəl sizin haqqınızda da tənqidlər çoxdur. Məsələn, deyirlər ki, heç bilmək olmur, Əli Novruzov ədəbiyyatşünasdır, şairdir, yazıçıdır, tənqidçidir. Ümumiyyətlə, Əli Novruzov kimdir?
– Ədəbiyyatşünas dəqiq deyiləm, çünki ədəbiyyatşünaslıq elm sahəsidir, mən də bununla məşğul olmuram. Tənqidə gələndə isə, bəli, haradasa 15 ildən çoxdur ki, öz bloqlarımda, müxtəlif saytlarda ədəbi tənqid yazmışam.
– Azərbaycanda bəlli ədəbi tənqidçilər var. Məsələn, Elnarə Akimova, Cavanşir Yusifli, Mətanət Vahid, Əsəd Cahangir və s. Siz özünüzü bu şəxslərin siyahısında görürsünüz?
– Forma olaraq deyirsənsə, mən ədəbi tənqid yazıram, adını çəkdiyin şəxslər də. Ancaq eyni kateqoriyadanıqmı, onu mən deməyim. Məsələn, Cavanşir müəllim ədəbiyyatşünasdır, səhv etmirəmsə, dosent yoxsa professordur.
– Əli bəy, siz elə tənqidçiləri də tənqid edirsiniz…
– Axı dedim, ictimai adamları ictimai hərəkətlərinə görə tənqid edirəm. Burada problemli nəsə yoxdur. Kim də məni tənqid edirsə, canı sağ olsun. Əgər mən ictimai bir yerdə ictimai fikir deyirəmsə, deməli avtomatik olaraq həm də tənqidə açıq olmalıyam. Ümid edirəm ki, mənim tənqid etdiyim adamlar da bu cür düşünür.
– Amma mənzərə budur ki, siz o tənqidçiləri bəyənmirsiniz. Daha çox konyukturaya xidmət etdiklərini düşünürsünüz…
– Məsələn, kimi?
– Cavanşir Yusifli?
– Sənə bir şey deyim, mən hələ tələbə olanda Cavanşir Yusiflinin yanında işləmişəm. Onun tərcümə firması var idi, mən də orada tərcüməçi idim. Orada gördüm ki, Cavanşir müəllim necə mərd adamdır.
– Konkret deyək, Cavanşir Yusiflini bəyənirsiniz?
– Cavanşir müəllim bizim ən yaxşı tənqidçilərimizdən biridir. Amma burada onun haqqında tərifli sözlər deyə bilməyəcəm, çünki sonuncu yazılarından birində mənim hekayəmdən yazıb. İndi burada xüsusi tərif desəm, yanlış başa düşüləcək. Ümumi deyim ki, Cavanşir müəllim mətnə qarşı həssas adamdır.
– Tənqidçi olduğunuzu bildik. Bəs yazıçı?
– Elə bu yaxınlarda yeni hekayəm çıxdı…
– Gördüm. “Sonuncu Barista”. Sualım bir az ritorikdir.
– Yazıçı kimə deyirlər? Bədii mətn yazan adama. Mən də bədii mətn yazıram. Həm bədii mətn, həm ədəbi tənqid, həm esse, bəzən şeir.
– Bayaq dediniz ki, məni tənqid edən adamların da canı sağ olsun. Ancaq sizi ədəbi mühitdə kompleksli adam hesab edirlər. Deyirlər ki, Əli Novruzov tənqid olunmamaq üçün irihəcmli əsər ortaya qoymur…
– Doğrudan? Yanlış qənaətdir. Mənim adətən, qaydam belədir ki, əgər bədii mətn dərc edirəmsə, haqqında yazılan nə müsbət, nə mənfi rəylərə münasibət bildirə bilmərəm. Etik saymıram. İndiyə kimi ya tənqid olsun, ya tərif, hamısına ancaq “çox sağ olun” demişəm.
– Bəs onda bu fikirlər necə yaranıb? Deyirlər, Əli Novruzovun “qara dəftəri” var.
– Vallah, detalları bilmirəm. İndi səndən eşitdim. Ancaq “qara knijkam” doğrudan var. Fiziki knijka, rəngi də qaradır. Ancaq orada mənə qarşı konkret pislik etmiş adamları qeyd edirəm ki, yaddaşım zəifdir, sonra yadımdan çıxmasın.
– Deməli, həm də kinli adamsınız?
– Yox, kinli deyiləm. Sadəcə unutqanam. Yaddaşım zəifdir. Yenə deyirəm, tənqid edən adamları yox, sırf mənə qarşı konkret pislik, bədxahlıq edən adamları. Sonra yadımdan çıxar, çaşıb bağışlamamaq üçün.
– Gənclər də sizi xeyli tənqid edirlər. Xüsusilə siyasi cameənin cavanları…
– Əksinə, mən elə bilirdim ki, gənclər mənim xətrimi çox istəyir? Deyəsən eyni məsələlər haqqında təəssüratlarımız fərqli imiş (gülür). Tənqid yazanlar da olacaq, təbiidir, normaldır.
– Əli bəy, sizin kənardan görünən bir obrazınız var: ədəbi müxalifətçi. Amma mənə elə gəlir ki, loyal olduğunuz tərəfləriniz də var. Məsələn, ustad hesab etdiyiniz Həmid Herisçi Yazıçılar Birliyinə üzv olanda heç nə demədiniz, amma söhbət Murad Köhnəqaladan düşsə, sərt danışa bilərsiniz…
– Murad Köhnəqalanı Yazıçılar Birliyinə üzv olduğuna görə tənqid etdiyim yadıma gəlmir axı. Doğrudan nəsə demişəm? Həm də Murad Köhnəqala ilə ancaq salam-sağol səviyyəsində tanışlığımız var.
– Bəli, adını çəkmisiniz.
– Bəlkə də, hansısa məclisdə ümumi kontekstdə ötəri nəsə demişəm. Yadıma gəlmir. Əvvəldə müxalif olub sonradan AYB-nə üzv olan heç kəsi buna görə tənqid etməmişəm, əgər yanlış xatırlamıramsa. Mənim üçün bu, mövzu deyil. Amma ustad Həmid Herisçinin Yazıçılar Birliyinə üzv olmağını bəyənmədim, emosional səviyyədə qəbul etmədim. Yenə də bütün hallarda Həmid ağa ustaddır.
– Yeri gəlmişkən, Rasim Qaracadan başqa AYO-nun bütün yaradıcıları AYB-nə getdi.
– Azad Yaşar da AYB-nə üzv olub?
– Aha, olub…
– Onunla da çox yaxşı münasibətlərimiz var. Heç kəsə bu məsələyə görə münasibətimi dəyişməmişəm. Ümumiyyətlə, belə məsələlər artıq müzakirə mövzusu olmalı deyil. Bəlkə də, məni bu sözlərimə görə söyəcəklər, ancaq burada tənqidlik bir şey görmürəm. Yazıçılar Birliyi artıq ədəbi havaları müəyyən etmir. Təşkilatdır da, durub orada özü üçün qıraqda.
– Sizcə, AYB-nə qarşı çıxanların axırda ora üzv olması ədəbi olaraq sınmaq deyil?
– Mənim üçün əhəmiyyətsiz məsələdir. Mövzu deyil.
– Niyə tənqid eləmirsiniz ki?
– Səhv başa düşülməsin, Yazıçılar Birliyini tənqid edirəm.
– Axı dediniz ki, əhəmiyyətsizdir.
– Kiminsə ora üzv olub üzvlükdən çıxmağından danışırdım. Belə isə AYB ilə bağlı hansısa neqativ hadisə baş verəndə, özüm də ürəklə tənqid edirəm. Daha hər səhər yuxudan duranda öz-özümə demirəm ki, bu gün də AYB-ni tənqid edəcəm. Bəzi dostlarımız var ki, türklər demiş, hələ də AYB məsələsinə takılıb qalıb. Bu səhifəni çevirmək lazımdır.
– Məsələn kimlər?
– Belə deyim də…
– Əli bəy, başda dedik ki, ad çəkəcəyik…
– Xoşuma gəlmir ki, Seymur Baycan hələ də AYB məsələsində əvvəlki kimi emosional davranır.
– Rasim Qaraca da?
– Aha, ona da aiddir. Axı bu xırman sovrulub. 90-larda, 2000-lərdə bəlkə AYB aktual idi, indi onun aktual olduğunu görmürəm.
– Bəs nə alternativiniz var? Deyirsiniz, hamı sülhsevər olsun?
– Yox, Yazıçılar Birliyinə tənqid mütləq olmalıdır, amma dediyim kimi, adam bunu az qala həyatının mərkəzinə qoymamalıdır. Özünü bu lazımsız məsələ ilə yormağa dəyməz. Məqam düşəndə, bəli, sərt tənqid etmək lazımdır. O məşhur qurultay oldu ha, Çingiz Abdullayevi də avtobusun altına atıb biabır etdilər. Məsələn, onda mən də sərt tənqid etmişdim, ürəkdən. Lazım idi.
– Sizi hansı nəslə aid edə bilərik? 2000-ci illər ədəbi nəslinə?
– 2000-cilər ədəbi nəslinin masasının kənarında oturmuşam. Onda mən hələ növcavan idim (gülür). Bakıda Rasim Qaracaya, Seymur Baycana gənc yazar deyilən vaxtları xatırlayıram. AYO üzvü olmasam da, o çevrəyə yaxın olmuşam. Amma yəqin Cavid Ramazanovla eyni nəsil sayılarıq.
– Başqa kimi öz nəsildaşınız hesab edirsiniz? Rəşad Səfər, Orxan Əyyub?
– Aha, onlar da mənimlə eyni nəsil olacaq. Hacı Mir Mehdi ağanı da deyə bilərəm. Amma Mirmehdi mənimlə eyni nəsil olsa da, üslubu çox köhnədir. Özünə də neçə dəfə demişəm. Mirmehdini oxuyanda elə bilirəm ki, elə bu dəqiqə, mənimlə eyni vaxtda Deburun evində Bağırov yoldaş da həmin mətni oxuyur.
– Elə bu? Sayınız az olmadı ki?
– Ola bilsin, indi yadıma düşmür. Amma ilk ağlıma gələnləri dedim. Sənin 2000-cilər dediyin nəslin əvvəlcə oxucusu olmuşam. Əli Əkbərin, Seymurun. Qəzet alıb yazılarını oxuyurdum, kitablarını alıb oxuyurdum. Yaşla götürsək, çətin məsələdir, mənim özüm üçün tam aydın deyil. Belə deyək, bəlkə, nəsil yox, müasir kimi baxmaq lazımdır? Eyni dövrdə yazan adamlar?
– Baxaq.
– Onda Hacı İlhamla da eyni nəsil saya bilərsən.
– Ancaq İlham Əziz özü də son illər yazmağa başlayıb axı?
– Nümunə kimi deyirəm. Eyni dövrdə yazırıq da. Amma sualın məni karıxdırdı, deyəsən, zamandan kənarda qalıram (gülür).
– Ümumiyyətlə, 2000-ci illər nəslinin söndüyünü deyə bilərik?
– Tam razı deyiləm. Seymur Baycan hələ də yazır, hər il hekayə kitabları çıxır. Əli Əkbər indi yazıçılıqla məşğul deyil. Günel Mövlud da Azərbaycan ədəbiyyatında yoxdur, özünü Norveç yazıçısı hesab edir. Sonuncu romanı da ancaq Norveç dilində çap olundu. Rasim Qaraca da yazır, hər il təzə kitab buraxır. Azad Yaşar hələ də müasir dünya ədəbiyyatından tərcümələr edir.
– Şərif Ağayar bəs?
– Aha, Şərif Ağayar da yazır.
– Konkret desək, müasir Azərbaycan ədəbiyyatının ən yaxşı yazıçısı Əli Novruzov üçün Seymur Baycan ola bilərmi?
– Təxribata çəkirsən ha məni. Seymur mənim gəncliyimin yazıçısıdır. Onun əsərlərini hələ də sevirəm, haqqında pis heç nə deyə bilmərəm. Amma sənə bir şey deyim. Yaxşı ədəbiyyat öz dövrü və zamanı ilə sinxron olandır. Mənim, ümumiyyətlə, köhnəlikdən zəhləm gedir. Dünənki dünən idi, bu gün isə bu gündür. Sabah nə olacaq, hələ bilmirik. Hal-hazırda, bu dəqiqə mənim xoşuma gələnlərdən, məsələn, Vüqar Van, onun “Hardasa, olardı 13-14 yaşım” romanı var. Əli Zərbəlinin hekayələr kitabı çox yaxşıdır. Cavid Ramazanovun, Naiq Babayevin də romanları xoşuma gəlir. Hərçənd, qulağının dalına karandaş qoyub gəzənlər onları bəyənmir, amma vergüllərdən, ədatlardan gözlərini çəkib mətni oxusalar, görəcəklər ki, necə yaxşı romanlardır.
– Bəs Nadir Yalçın, Orxan Həsəni?
– Nadir hələ cavandır.
– Vüqar Vanla yaşıddır.
– Vüqarın da 24 yaşı var?
– Aha.
– Vüqar keyfiyyət məsələsində sıçrayış elədi. İrəli atladı. Hətta sənə deyim ki, biz Vüqarı yaxından tanıyırıq, onun romanına tanışımızın yazdığı roman kimi baxırıq, buna görə də həmin romanın nə qədər yaxşı roman olduğunu, həqiqi dəyərini anlamırıq. Vüqarı tanımayanlar romanı oxuyanda tamam başqa təəssüratlar yaşayır. Vüqarla tanışlığımız bizə bir az da mane olur.
– Məncə, Vüqar Van Seymur Baycandan da yaxşı yazıçı olacaq…
– Yenə məni təxribata çəkirsən (gülür). Seymur ustaddır. İndi kimsə Seymurun kitabında orfoqrafiya səhvi tapa bilər, ancaq bu, onun böyük yazıçı olmağına heç vaxt kölgə sala bilməz. Məndə AYB-nin 1997-ci il 10-cu qurultayının hesabat kitabı var. Hərdən açıb oxuyuram, dəhşətə gəlirəm. Necə ölü və oksigensiz bir ədəbi mühit var idi! 2000-lərin ədəbi nəsli sayəsində bu ölü mühit dirçəldi. Həmid, Rasim, Rafiq Tağı, Əli Əkbər, Seymur, Zahir Əzəmət… Hələ Nərmin Kamal, Günel Mövlud, Sevinc Pərvanə. İndi bizə adi gəlir, amma təsəvvür elə ki, birdən-birə haradansa bu cavan qızlar peyda olur və başlayır o cür müasir və üsyankar şeirlər yazmağa. Skandal idi.
– Gənclərin adını çəkməkdə bir az qısqanclıq edirsiniz. Niyə Orxan Həsəninin adını çəkmədiniz?
– Sualları tez-tez verirsən, çatdıra bilmirəm. Dediyim kimi, Nadir hələ cavandır, özünü göstərməlidir. Orxan Həsəninin birinci romanını bəyənmədim, ancaq ikinci romanı yaxşıdır, alınıb. Ən əsası, sənin adını çəkməliyəm. Onsuz da hər yerdə deyirlər ki, Əli Novruzov bütün günü Orxan Saffarini tərifləyir.
– Hə, mənə də deyirlər ki, nə əcəb Əli Novruzov səni tərifləyir.
– Bundan sonra kimsə “Əli Novruzov səni niyə çox tərifləyir” deyəndə, sən də qayıdarsan ki, çünki məndən qorxur (gülür). Zarafat bir kənara, istedadlı gənclər çoxdur.
– Uzun illərdir, müzakirəsi bitməyən bir məsələ var. Yazıçı siyasətə qarışmalıdırmı? Məsələn, xüsusən 2000-ci illər nəsli siyasətə qoşuldular, hətta ölkədən də etiraz edib getdilər.
– Onlar əslində bir az da publisistikanın yedəyində ədəbiyyatı qabağa apardılar. Seymur özü deyirdi ki, mən publistika yazmasaydım, üç-beş adam ancaq tanıyardı. Publisistikada kapital yığıb sonra onu ədəbiyyata yatırdılar. Onların bu mövzuda yazmaqları ədəbiyyatın xeyrinə işlədi. Amma sənin sualına belə bir sualla qarşılıq vermək olar: vətəndaş siyasətə qarışmalıdırmı?
– Siyasətə qarışan da var, qarışmayan da var. Bəs dünyada bu yazıçı və siyasət müzakirəsi varmı?
-Ziyalıdan ictimai mövqe tələb edilməyi daha çox post-sovet fenomenidir. Bir az da rus-sovet mədəni təsirinin nəticəsidir. Yevtuşenkonun bir sözü var idi: “Поэт в России — больше, чем поэт,” yəni Rusiyada şair təkcə şair deyil. Bizim mədəniyyət 200 il rus-Sovet mədəniyyətinin təsiri altında olub, ziyalıdan bu cür mövqe tələb edilməsi bizim cəmiyyətin mədəni kodundadır. Mən də bu mövzuda çox külüng çalmışam. Fikirlərimi bir neçə dəfə sağa-sola təshih eləmişəm. Bu haqda axırıncı yazım da Zümrüd Yağmur haqqında idi. Onun romanını oxuyurdum, ağlıma gəldi, bir yazı yazdım, “Siyasət tələsi”. Mənə görə bir yazıçı siyasətlə o dərəcədə məşğul olmamalıdır ki, siyasət onun sənətini və istedadını məhv eləsin. Amma bu ikisi arasında incə xətti qorumaq da asan məsələ deyil. Yazıçıya bir nəfər “siyasi aktivist” deyəndə, gərək bir nəfər də “yazıçı” desin. Zümrüd xanımı həm də bu mənada tənqid etmişdim ki, ölçü meyarını itirmişdi, müxalif kimlikli siyasi aktivistə çevrilmişdi. Yeni romanı çıxanda heç müxalifət mediası da yazmırdı ki, Zümrüd Yağmurun yeni romanı çıxır. Amma burada bir başqa problemli məsələ də var – müxalif çevrələrin yazıçıya münasibəti.
– Münasibətləri pisdir?
– Belə izah edim. Tutaq ki, elə sən, Orxan Saffari. Bu gün başladın hansısa formada müxalif çevrələrin fikirlərinə uyğun mövqe sərgilməyə. Səni dərhal qəhrəman elan edəcəklər, məclislərdə yuxarı başda otuzduracaqlar, deyəcəklər ki, milli ziyalımızdır, dahi yazıçıdır. Amma sənin bədii əsərlərini axı oxumayıblar, oxumayacaqlar da! Sonra sənin fikirlərin dəyişsə, mövqeyin həmin müxalif çevrələrin mövqeyinə zidd olsa, bu dəfə də başlayacaqlar səni pisləməyə. Belə məlum olacaq ki, sən nəinki ziyalı və yazıçı, heç müxbir də deyilsən, heç orta məktəb bitirməmisən. Amma sənin bədii əsərlərini yenə də oxumayıblar, bundan sonra heç oxumayacaqlar da!
– Bəs o qəribə deyil ki, məsələn, 2000-cilərdən siyasətə qarışan yazıçılar sonradan sanki döndülər. Məsələn, Əli Əkbərin müharibə zamanı mövqeyi dəyişdi, yaxud, bəstəkar Elmir Mirzəyev. Çox ad çəkmək olar. Onlara dedilər ki, satqındırlar…
– Bu adamların siyasi mövqeyini tənqid edirlərsə, buyursunlar, heç bir problem yoxdur. Hətta belə də olmalıdır. Amma söhbət ondan gedir ki, bu adamlara yalnız ictimai-siyasi mövqeyinə görə əvvəlcə yazıçı, ziyalı adı verirlər, sonra da həmin adı öz aləmlərində guya geri alırlar. Elmir Mirzəyevin hökumətə müxalif olmağı, ya da hökumətin siyasətini təbliğ etməyi onun yazdığı musiqinin sənətkarlıq tərəfinə necə təsir göstərir? Yaxud da, Əli Əkbərin siyasi mövqeyi onun bədii əsərlərinin ədəbi dəyərini necə artırıb-azalda bilər? Düzdür, müəllifin bioqrafiyası və yazdığı əsər arasında bağlılıq var, bunlar əlaqəli məsələlərdir, amma bədii əsərin dəyəri həm də axı onun özündədir deyirik. Peter Handkeyə Avropada heç kim salam vermir, amma gətirib Nobel verdilər. Bizim insanlar hələ anlamır ki, bir əsərin dəyəri daha çox həmin əsərin özündədir. Müəllifin ictimai-siyasi mövqeyi xoşuna gəlmirsə, onda həmin adamı küçədə görəndə salam vermə.
– Bəs biri yaltaqlıq etsə, siz də ona bu cür ad deyərsiniz axı. Turaq ki, kimsə Mədəniyyət Nazirliyinin ədəbiyyat siyasətini bəyənsə, təqdir etsə necə? Siz bəyənirsiniz nazirliyin siyasətini?
– Yox, mən Mədəniyyət nazirliyinin siyasətini qətiyyən bəyənmirəm.
– Bəs bəyənənə münasibətiniz necədir? Yaltaq hesab edirsinizmi?
– Axı mənim leksikonumda yaltaq, satqın, xain kimi sözlər heç vaxt olmayıb, heç kimə qarşı işlətməmişəm.
– Konyukturşik deyirsiniz də…
– Konyuktura sözünü yaman bəyənirəm, hə. Amma bu sözü adətən, dünyadakı müasir ədəbi mövzular haqqında deyirəm. İndi müəyyən mövzular var ki, onlardan yazmaq konyukturadır. Məsələn, feminizm, ekologiya. Yazıçı və siyasət mövzusunda isə sənin bir yazında maraqlı fikir görmüşdüm, çox xoşuma gəlmişdi. Deyirdin ki, Azərbaycanda “yazıçı siyasətə qarışmamalıdır” deyənlər, adətən, bunu müxalif yazıçılar haqqında deyirlər. Hökumətin siyasətini dəstəkləyənlər haqqında demirlər. Əgər siyasətə qarışmaq olmazsa, onda hökumətin siyasətini dəstəkləyənlər də siyasətə qarışır axı, onlar necə olsun? Hökumətin tərəfdarı olmaq da siyasətə qarışmaqdır.
– Mən hər iki cəbhə haqqında tənqid yaza bilirəm. Siz bayaq Zümrüd Yağmur dediniz. Mən də Səadət Cahangirin adını çəkə bilərəm. Mənə görə siyasi partiyada olan yazıçı heç yazıçı deyil. Onlar birmənalı olaraq aktivistlərdir.
– Axı Avropada, Latın Amerikasında kommunist partiyasının üzvü olan nə qədər yaxşı yazıçılar olub.
– Söhbət Azərbaycan ədəbiyyatından gedir. Ona qalsa, Nazim Hikmət də bu gün siyasi şeirləri ilə tanınmır, daha çox şəxsi və sevgi şeirləri ilə sevilir.
– Bertold Brext deyirdi ki, meşə polislərlə dolu olanda ağaclar haqqında şeir yazmaq olmaz. Sonradan Nobel almış Eucenio Montale isə Mussolini dövründə çox nəfis şeirlər yazıb. Hər ikisi də böyük sənətkardır, yəni mövzu çətin mövzudur. Bu məsələdə hər iki tərəf müəyyən mənada haqlıdır. “Yaltaq”, “xain”, “satqın” kimi sözlər də, bir azcana emosional reaksiyadır, əxlaqi mühakimədir. Son illər çalışıram, ümumiyyətlə, əxlaqi mühakimə yürütməyim.
– Əli bəy, istedadlı yazıçılar deyəndə adlar çəkdiniz. Gəlin, istedadsız, yaxud da, şişirdilən yazıçı-şairlərin adını çəkək.
– Yenə də təxribat (gülür). Belə deyim, Azərbaycan ədəbiyyatından oxuduğum müəlliflərin 99 faizini bəyənmirəm. Siyahı çox uzundur. Çox pis yazırlar. Amma bunun bir səbəbi də, müəlliflərin özlərindən əlavə, ölkədə redaktor institutunun olmamağıdır.
– Məsələn, Şərif Ağayar həm də redaktordur.
– Yox, mən Avropa və Amerikadakı redaktor institutu kimi bir institut nəzərdə tuturam. Əsəri yazanda müəllifə kömək edən, tövsiyələr verən, əsərin üzərində müəlliflə bir yerdə işləyən, elə bil həmin əsərin ikinci müəllifi olan redaktor. Bizdə belə redaktor anlayışı yoxdur. Yazıçıya deyirsən ki, bu cümləni çıxart, səninlə düşmən olur. Şərif Ağayarı isə oxuya bilmirəm. Şərifin əsərlərində estetika yoxdur. Elə ilk cümlələrdən məni fizioloji səviyyədə itələyir. Onun qaçqınçılıq və müharibənin insanlara gətirdiyi faciələr haqqında ilk hekayələri çox yaxşı, hətta dərin əsərlər idi. Amma sonra ağlına batdı ki, intellektual proza yazmalıdır. Eyni problem Aqşin Yeniseydə də var. Heç bilmirəm, onlar niyə bu fikrə düşdülər. Halbuki Şərif Ağayarın kobud, naturalist tərzdə yazdıqları, Aqşinin ilk dövr şeirləri həqiqətən gözəl əsərlər idi.
– Ümumiyyətlə, siz niyə kənd estetikasını, köhnə estetikanı bəyənmirsiniz ki? Niyə elə düşünürsünüz ki, o cür yazmaq olmaz?
– Əylisovski adına kolxoz deyirəm ona (gülür). Kənd estetikasına bir nümunə verim. Azərbaycan və rus ədəbiyyatından sonra mənim ən çox oxuduğum ədəbiyyat Skandinaviya ədəbiyyatıdır. Skandinav ədəbiyyatının böyük bir hissəsi də kənd haqqındadır. Ancaq sən aç əvvəlcə bir onların yazdığına bax, sonra bizimkilərin yazdığına. Bizdə konkret belədir: “ayə, ayə, ay qırışmal, al bu pərpətöyünü, qulanjarı…”.
– İlham Əzizdə də, Nadir Yalçında da kənd nəsri nümunələri var. Yaşlı nəsildən Əkrəm Əylislidə.
– Hacı İlhamın hekayələr kitabından böyük bir tənqidi yazı yazmışdım. Amma yazının saytdakı başlığı mənim deyil, redaktorun işidir. Yeri gəlmişkən, son dərc olunan iki hekayəsində Hacı İlham yazı tərzini dəyişib, yeni üsluba keçib. Kənd nəsri ideyası isə Sovet dövründə ortaya atılmışdı. Məqsəd kolxozçulara kitab oxutdurmaq idi. Hər kənddə üç kitabxana açmışdılar. Məktəbdə, klubda, bir də ayrıca kitabxana özü. İndi kənd həyatından, kolxozdan yazmaq lazım idi ki, kolxozçulara maraqlı gəlsin, onlar da oxusun. Əkrəm Əylislinin yaxşı əsərləri var. Protokol üçün qeyd elə, “Adamlar və ağaclar” trilogiyasının birinci povesti şedevrdir. Amma sonradan kənd nəsrinin təsiri ilə bizim ədəbiyyatda çox anti-estetik, iyrənc və eybəcər üslublar yarandı. Məsələn, elə “ayə, ayə, ay qırışmal, al bu pərpətöyünü, qulanjarı…”. Axı bu, ədəbiyyat deyil. Ya da bərbəzəkli transvestit üslub ki, gün işığı yarpağa düşdü, yarpaq pəncərəyə baxıb dişlərini ağartdı, Cəfər əminin gözü qıyıldı, qanrılıb ağacı süzdü, ağacın koğuşunda qaratoyuq xumarlandı, doqqazın cəftəsi cart eləyib açıldı. İndi Şərif Ağayar da bu üslubla intellektual proza yaratmaq istəyir. Əslində müasir nəsr şəhərdə yazılır, şəhərlilər üçün yazılır, şəhərlilər də onu oxuyur. Bütün dünyada belədir. Nəsr şəhər formasıdır. Hekayə, roman kənd haqqında ola bilər, amma müəllif gərək yaddan çıxartmasın ki, şəhər formasında yazır. Bizim müasir kənd nəsri başdan-ayağa anti-estetikdir. Hələ onu demirəm ki, bu əsərlərdə təsvir olunan kəndlər Azərbaycanda yoxdur, belə yerlər ümumiyyətlə mövcud deyil.
– Son vaxtlar başqa üslublarda da müasir romanlar çıxıb. Şamxal Həsənovun, Orxan Əyyubun, Rəşad Səfərin romanları.
– Onlar da alınmayıb. Vüqar Vanın romanının təqdimatında da demişdim. Azərbaycan ədəbiyyatı estetik dalana dirənib. Bir qrup “ayə, ayə, pərpətöyün” üslubunda yazır, bir qrup Orhan Pamuku, hətta “yeni fransız romanından” əvvəlki fransız modernizmini, XX əsrin ortasının Latın Amerikan ədəbiyyatını təqlid edib başqa yol yoxlayır, üçüncüsü Əkrəm Əylisli yolu gedir. Ancaq heç biri alınmır. Əgər bu yolların heç olmazsa biri işləsəydi, kimsə alındırardı. Heç kim alındıra bilmir. Orada da dedim ki, bizim bir çıxış yolumuz qalır, qısa, yığcam, lakonik, funksional cümlələrlə yazmaq. Yüz yerə yozdular fikirlərimi. Ona görə bir də deyim. Cümlə funksional olmalıdır. Altındakı mənanın əsərdə bir funksiyası olmalıdır. Yoxsa yalandan günəş dişini ağartdı, cəftə cart eləyib açıldı olmamalıdır. Elə “Sonuncu barista” hekayəmi də bir az buna görə yazıb dərc elətdirdim.
– Amma onu da tənqid edənlər oldu. Bu hekayədən gündə üçünü yazaram deyənlər var.
– Kim tənqid edibsə, canı sağ olsun. Mənə görə reaksiya çox yaxşı oldu. Ədəbiyyat qəzetində çıxmışdı, amma ölkənin demək olar ki, bütün ədəbiyyat saytları verdi. Milli Kitabxana dərhal saytına qoydu. Bədii mətn bir neçə günün içində 10 mindən çox oxundu. Ədəbi mühakiməsinə inandığım tənqidçilər yaxşı ədəbi tənqidlər yazdılar. Mətanət Vahid, Cavanşir Yusifli. Mən sosial media istifadə eləmirəm, məni İnternetdə tapmaq zülmdür. Amma yüzə yaxın adam mənim özümə şəxsi mesajla həm tərif, həm tənqid yazıb göndərib. Mənə elə gəlir ki, Azərbaycanda heç roman buraxan adam da belə diqqət görmür. Çox sağ olsunlar. Gündə üç dənə yazaram söhbəti mənim də qulağıma gəlib çatdı, maraqlı tənqid idi, amma nəyə görəsə sonra o üç dənəni yaza bilmədi. Belə adamların problemi odur ki, hal-hazırda yaşayan və yazan müasir yazıçıların əsərlərini oxumurlar. Ədəbi nekrofiliya ilə məşğuldurlar. Yəni ancaq ölülərin mətnlərini oxuyurlar. Müasir ədəbiyyatı tək-tük adam oxuyur, məsələn, Qismət. Amma elə bil Qismət də son vaxtlar ədəbiyyat mövzularında mühafizəkarlaşmağa başlayıb. Mən onu həmişə yeniliklərə açıq adam kimi tanımışam.
– Yeri gəlmişkən, siz Vüqar Vanın romanının ilk olduğunu dediniz, ancaq Qismət bu fikrə qarşı çıxdı, burada yeni bir şey olmadığını dedi.
– Vüqarın romanı avtofikşndır. Dünyada bu forma ən azı keçən əsrin 60-70-ci illərindən var.
– Bunun o biri adı avtobioqrafiya deyil?
– Deyil. Avtobioqrafiya yazanda müəllif yalan da olsa, iddia edir ki, yazılanlar hamısı düzdür. Ancaq avtofikşın yazan adam bəri başdan etiraf edir ki, ona tam etibar etmək olmaz. Ədəbiyyatşünaslar fərqləri daha yaxşı izah edər. Kimsə Seymurun “18.6” romanına da avtofikşn deyə bilər, amma mən razılaşmıram. Seymur o romanı yazanda avtofikşn düşüncəsi ilə yazmayıb. Janrını da özü skelet-memuar kimi müəyyən edib. Avtofikşnın əlamətləri Orxan Həsəninin “Müharibəni gözləyərkən” romanında da var. Vüqarın əsərinə ona görə ilk deyirəm ki, Azərbaycanda ilk dəfə bir nəfər “mən avtofikşn yazıram” deyib janrın bütün tələblərinə uyğun nəfis bir roman yazıb. Vüqarın romanı bizdə ilkdir, amma dünya standartları ilə baxsan, əlbəttə gecikmişik. Qara Qarayev vaxtilə deyirdi ki, Azərbaycan musiqisi dünya musiqisindən 50 il geri qalır. İndi biz də kalkulyatoru çıxarıb hesablasaq ki, Azərbaycan ədəbiyyatı necə il geridən gəlir, biabırçılıq olacaq.
– Şeirə-şairə münasibətiniz necədir? Şəhriyar Del Gerani, Qismət Rüstəmov, indi yazmasa da, Aqşin Yenisey…
– Olar burada özümü tərifləyim?
– Necə bilirsiniz…
– Mən beş dildə şeir oxuya bilirəm. Azərbaycan, türk, rus, ingilis və fransız. Digər dünya dillərində yazılmış şeirlərin ən yaxşı tərcümələri də rus və ingilis dillərinədir. Üstəlik, konseptual poeziya ilə də çox maraqlanıram, çox oxuyuram. Ona görə də bizim müasir şairlərimizin şeirləri mənə maraqlı deyil.
– Adını çəkdiyim şairlər də?
– Həmid Herisçi istisna olmaqla, heç biri.
– Rasim Qaraca da?
– Həmid istisna olmaqla, heç biri. Demirəm pisdir. Qətiyyən. Amma mənə maraqlı deyil.
– Xalq şairləri, xalq yazıçılarına münasibətiniz necədir?
– Vaqif Səmədoğlunu şair saymıram. Vaqif Səmədoğlu şair deyil, dahi şairimiz Səməd Vurğunun oğludur. Bilirsən, hər yaxşı şairin pis şeirləri olur, hər pis şairin yaxşı şeirləri olur. Amma Vaqif Səmədoğlunun şeirlərini oxuyanda görürsən ki, bunlar ümumiyyətlə şeir deyil.
– Ramiz Rövşən, Musa Yaqub?
– İkisinin də həm yaxşı, həm pis şeirləri var. Amma məncə, Əli Kərim ən böyük şairlərimizdən biridir. Təəssüf ki, diqqət görmür. Hətta tez-tez cavanlardan soruşuram, demək olar ki, tanımırlar.
– Bəs Anar və Əkrəm?
– Sovet dövründən bəyəndiyim yazıçılar, əslində, başqadır.
– Kimlərdir?
– Çingiz Hüseynov, Maqsud İbrahimbəyov. Azərbaycan Sovet ədəbiyyatın ən yaxşı əsərlərindən birini Maqsud İbrahimbəyov yazıb: “Ondan yaxşı qardaş yox idi”. Bu əsər zirvədir. Rusca yazıb deyə, çox adam haqqında danışmır. Anarın da “Dantenin yubileyi” hekayəsi pis deyil. Düzdür, Zamin Hacı deyir plagiatdır, amma hələ sübut edə bilməyib (gülür). Anarın yumoru, ironiyası heç xoşuma gəlmir, çox yersizdir, bayağıdır. Hiss edirəm ki, Anarın ən zəif tərəfi onun yumorudur. Elə bil damarlarından soyuq qan axır. “Gürcü familiyası” hekayəsini bilirsən də? Kinosu da var, “Gün keçdi”. Əvvəlcə sən onun kinosuna bax, sonra da hekayəni oxu. Gör hekayə necə bayağıdır. Yersiz ironiya və yumor yerlərdə sürünür. Əkrəmi də bayaq dedim.
– Əli bəy, cəmi bir hekayə kitabınız var.
– Aha, konseptual bir kitab kimi fikirləşmişdim. Adından da bilinir, “7 hekayə”, hərəsi ayrı üslubda, hərəsi ayrı müəllifin dilindən, sanki ədəbiyyat tarixi. Vüqar Vanın indiki yaşında olanda yazmışam. Vüqarın romanı ilə müqayisə eləsən, yəqin birmənalı uduzaram. Mən konseptual ədəbiyyatı çox bəyənirəm, təəssüf ki, bizdə konseptual ədəbiyyat yaranmadı, özünü tutmadı. Mətn görən kimi hamı orada süjet, struktur, vergül, ədat axtarır.
– 40 yaşınız olacaq və bu yaş yazıçı yaşıdır. İntellektual hesab olunursunuz.
– Yox, mən özümü intellektual hesab etmirəm. İntellektual sözünün tərifi mənə görə başqadır. İntellektual dünyanın ona verilən izahı ilə razı olmayıb, ağıl ilə təzədən ona yeni izah verən adamdır.
– Bu, daha çox filosofluqdur axı…
– Mən bu dünyanı ağıl əsasında yenidən izah edən bir konsepsiya irəli sürmürəm. Allah-təalanın bizə verdiyi izaha qaneyəm. Sadəcə, bir az daha çox məlumatlı adamam. Xarici dil biliklərim var…
– Hər halda kənardan belə görünür. Əli Novruzov özünü ədəbiyyatda uğurlu adam hesab edir?
– Uğur anlayışı budur ki, sən nəsə böyük miqyaslı bir şey edirsən, alınırsa, uğurludur, alınmırsa, uğursuz. Mən nə uğurlu, nə uğursuz deməzdim. Bunu demək üçün gərək nəsə edib nəticəsinə baxardım. Məsələn, ortaya kərpic kimi roman qoyursan…
– Siz o romanı qoymamısınız.
– Aha, qoymamışam.
– Heç yazmaq fikriniz yoxdur? Sanki, bir az da sizdən gözləyirlər bunu.
– Bilirsən, bu bir az da nəyə oxşayır? Ana-ata deyir, ay bala, evlən, ürəyimiz nəvə oynatmaq istəyir. İndi buna görə mən də gərək özümü əziyyətə salım, yekə bir roman yazım? Yaxşı roman yazmaq üçün ən azı iki-üç il yazıya fokuslanmalısan, bütün işini-gücünü atıb ancaq mətn üzərində işləməlisən. Sonra nə olacaq? Necə çap edəcəm? Kim alıb oxuyacaq? Mənim qazancım nə olacaq? Demirəm ki, sırf pul gətirməlidir. Hərçənd pul da gətirməlidir. Məsələ budur ki, mən iki-üç ilimi ayırıb ancaq roman yazdım, o iki-üç ilimin əvəzində nə alacam? Bəlkə ortabab, kütləvi olmayan bir məşhurluq? Merci beaucoup! Həmin o məşhurluğu “Sonuncu barista” həcmində qısa hekayə yazmaqla da qazanmaq olar. O vaxt Azlogos saytında “Havayı qalalar” adlı essem çıxmışdı. Xeyli oxundu, saysız müsbət rəylər aldım, öz-özümə fikirləşdim ki, əsl yazı-pozu karyerasını bitirmək vaxtıdır…
– Bu qədər eqoistsiniz yəni?
– Eqoist deməzdim. Təzəlikcə “Sonuncu barista” hekayəm çıxıb, ondan əvvəlki də 2021-ci ildə çıxıb. İndi 4-5 ildən sonra yeni nəsə trend olsa, o mövzudan da bir şey yazıb çap edərəm. Yəni ki, belə. İndi kiminsə ürəyindən nəvə oynatmaq istəyi keçirsə, camaat buna görə özünü min cür məşəqqətə atmalı deyil.
Söhbətləşdi: Orxan Saffari
