Türk dövlətləri müstəqillik əldə etdikdən 30 il sonra çox qısa müddətdə Türk Dövlətləri Təşkilatını (TDT) yarada bildilər ki, bu da böyük uğur hekayəsidir. Bu uğurun tacı və türk dünyası arasında fasiləsiz quru əlaqəsinin yaradılması Zəngəzur dəhlizinin açılmasıdır. Xüsusilə Türkiyənin Azərbaycanın Ermənistan tərəfindən işğal olunmuş Qarabağın azad edilməsinə sonsuz dəstəyi və iki dövlətin vahid dövlət kimi hərbi-siyasi sahədə əməkdaşlığı Orta Asiyanın türk respublikalarına da yaxından təsir edib. Rusiyanın keçmiş sovet respublikalarından biri olan Ukraynaya müharibə elan etməsi də türk dövlətləri arasında əməkdaşlığın sürətlənməsini sürətləndirdi.
21-ci əsrdə bu prosesi sürətləndirən beynəlxalq amillər arasında iqtisadiyyatın ağırlıq mərkəzinin Asiyaya sürüşməsi, COVID-19 virusunun yayılması, xüsusən də Çinlə bağlı tədarük zəncirinin pozulması, dünyada inflyasiyanın artması daxildir. iqtisadi böhran, logistika və nəqliyyat xərclərinin artması səbəbindən şərq-qərb istiqamətində müasir ipək və ədviyyat yollarını bərpa etməyə çalışır. Bu yaxınlarda keçirilən G20 liderlərinin zirvə görüşündə türk dünyasını, Türkiyə və Çini kənarda qoyan Hindistan-Yaxın Şərq-Avropa iqtisadi dəhlizi layihəsinin dəhliz savaşlarında Zəngəzuru türk dünyası üçün əhəmiyyətli edir. Bununla yanaşı demək olar ki, Azərbaycanın Qarabağdakı son əməliyyatı dəhlizin təhlükəsizliyi ilə bağlı narahatlıqlara son qoyub.
COVID-19 pandemiyasından sonra dünyada yaşanan iqtisadi böhran, Rusiyanın Ukraynaya hücumu və Rusiyaya qarşı tətbiq etdiyi sanksiyalar nəticəsində Çin və Mərkəzi Asiyadan Avropaya gedən Şimal Dəhlizi bağlanıb. Əfqanıstan və İran vasitəsilə daha da cənuba açıla biləcək cənub dəhlizi qeyri-sabitdir. Zəngəzur dəhlizinin açılması ilə Qazaxıstan və Azərbaycanı Xəzər dənizi üzərindən birləşdirən Orta Dəhliz qurudan keçəcək və aralarındakı məsafə xeyli azalacaq. Hazırda bu əlaqə Gürcüstan vasitəsilə həyata keçirilir. Dəhlizin açılması logistika və nəqliyyat xərclərinin son zamanlar artımını nəzərə alaraq beynəlxalq ticarət və qlobal iqtisadiyyat üçün mühüm imkan yaradacaq. O, həm də Naxçıvanla Azərbaycan arasında quru əlaqəsini təmin edəcək.
Zəngəzur dəhlizinin türk cümhuriyyətləri ilə Türkiyə arasındakı əlaqəyə ən mühüm təsiri iqtisadi olacaq. Son TDT sammitlərində qəbul edilən qərarlara nəzər salsanız, aydın olur ki, ən mühüm məqamlar iştirakçı ölkələr arasında iqtisadi əlaqələrin gücləndirilməsi ilə bağlıdır. Xüsusilə də Zəngəzurla bağlılığı nəzərə alsaq, Türk İnvestisiya Fondunun yaradılması daha da məna kəsb edəcək. İştirakçı ölkələrin qəbul etdiyi qərarlara nəzər salsanız, iqtisadi əməkdaşlığın genişləndirilməsi və ticarət həcminin artırılması, Xəzər-Trans-Xəzər Beynəlxalq Yaxın Şərq-Qərb Dəhlizinin yaradılması və müasir İpək Yolunun dirçəldilməsi ilə bağlı məqalələr böyük əhəmiyyət kəsb edir. Qazaxıstan bu yaxınlarda bu dəhlizin mühüm kəsişmələrindən biri olan Türküstanı mühüm mərkəzə çevirib və TURANCEZ iqtisadi azad zonasını yaradır.
Türk dünyasının ortaq tarixi və mədəniyyətindən başqa, TDT iqtisadi sammitlərində qəbul edilən qərarların mahiyyəti İkinci Dünya Müharibəsindən sonra Avropa İqtisadi Birliyinin (AİƏ) yaradılmasına tamamilə bənzəyir. 5-dən artıq dünya devizi ilə simvollaşdırılan dünya siyasətinin ümumi görünüşü ilə TDT qlobal rəqabətdə NATO, Avropa İttifaqı (Aİ) və Müstəqil Dövlətlər Birliyi (MDB) kimi beynəlxalq təşkilatlara alternativ qüvvə ola bilər.
Orta Asiyanın türk dövlətlərinin əhali dinamikasını və türk dünyasının 300 milyonluq bazara, 1,5 trilyonluq iqtisadiyyata malik olmasını nəzərə alsaq, dollar, ticarət həcminin 500 milyard dollardan çox olması və investisiya həcminin 250 milyard dollar olması mühüm iqtisadi potensialdan xəbər verir. Türk dövlətlərinin xammal və istehsal ehtiyatlarının müxtəlifliyi və hər bir ölkənin bir-birinə ehtiyacı bu əməkdaşlığı zəruri edir. Türkiyənin turizm, təhsil, sənaye, tikinti, xidmət, maşınqayırma və müdafiə texnologiyaları sahəsində inkişafı və əmək resursları, hələ Aİ-yə üzv olmayan Azərbaycan, Qazaxıstan və Türkmənistanın neft, qaz və xammal sərvətləri, potensialı Özbəkistanın kənd təsərrüfatı və turizm sahəsində , Qırğızıstanın turizm potensialı və su ehtiyatları bir-birini tamamlayır.
Türk Dövlətləri Təşkilatının ötən ilki Səmərqənd Sammitində də gömrük və logistika prosedurlarının sürətləndirilməsi, kvotaların aradan qaldırılması, rəqəmsal iqtisadiyyata keçid, quru, dəniz, hava və dəmir yolu şəbəkələrinin inkişaf etdirilməsi ilə sərhəd keçidlərinin sadələşdirilməsinin vacibliyi vurğulanıb. Xüsusilə, Zəngəzur dəhlizinin yaxın gələcəkdə açılması üçün Bakı-Tiflis-Qars dəmir yolu xəttinin ötürücülük qabiliyyətinin artırılması, Avropa ilə Asiya arasında nəqliyyat xətti əlaqələrinin yaradılması və şaxələndirilməsi, Özbəkistan- Qırğızıstan-Çin və Termiz-Mezari Şərif-Kabil-Kabil-Pişəvər dəmir yolu xətlərinin rolu xüsusilə qeyd edilib.
Türk dünyası zirvə toplantılarında müzakirə edilən 2040-cı il baxışını, o cümlədən Zəngəzur dəhlizini reallaşdıra bilsə, 21-ci əsr türk əsrinə çevrilə bilər.
Professor Dr. Cengiz Tomar,
Mərmərə Universitetinin təqaüddə olan müəllimi
